Gen Tedavilerinin-Crıspr Önündeki Güçlükler Neler?

 1— CRISPR, DNA sarmalındaki belirli bir geni bulmayı, oradaki bir genetik ‘harf’ hatta bir 'kelimeyi’ kesip çıkarmayı, bir başkasını eklemeyi ya da ikisini değiş tokuş etmeyi sağlıyor.

1.1--2012 haziranında iki kadın biyokimyacı ABD’Iİ Jennifer Doudna ve Fransız Emmanuelle Charpentier CRISPR ile nasıl gen düzenlemesi yapılacağını açıklayan bir makale yayınladılar ve 2020 yılında kimya Nobel’ini kazandılar. 2013 ocak ayında ise Harvard ve MIT’den iki araştırıcı grubu CRISPR’İ memeli hayvanların genlerini düzenlemekte kullandılar. Sonrası ise çorap söküğü gibi geldi.

1.2--. Bugün bir insan genomunun tamamının çözümlenmesi 24 saatte tamamlanabiliyor. Bu tür bir gen dizilimi çözümlemesinin ilk olarak yapımı tam 5 yıl almıştı! CRISPR sayesinde bir genomdan klinik olarak kullanılabilecek enformasyonun elde ediliş süresi de artık birkaç güne indi.

1.3--bilim insanları CRISPR teknolojisini, biyolojik işlevleri ve genetik etkileşimleri incelemek, çeşitli hastalıklarla savaşım ile tarım mahsullerinin iyileştirilmesi stratejilerini geliştirmek için kullandılar. Bu kazanımlara örnek olarak orak hücreli anemi’nin (sickle celi disease) tedavisi, domateslerin daha besleyici olmalarının sağlanması ile yüksek verimli ve hastalıklara dirençli bir buğday türünün geliştirilmesi verilebilir

1.4--CRISPR bağışıklık sistemini güçlendirerek kanser tedavisini geliştirme potansiyeline sahiptir. 2016 yılından beri uygulanmakta olan CAR-T adlı böyle bir yöntem birçok kan kanserine karşı etkinliğini kanıtladı. Yöntemde, hastanın kendi bağışıklık hücreleri vücut dışında yeniden düzenlenerek (gen makası CRISPR ile edit edilerek) kanserli hücrelere saldırmaları sağlanmakta. Günümüze kadar CAR-T her hastaya ona özgü biçimde uygulanmakta, (çok) yüksek bir maliyet ve uzun bir süre gerektirmekte idi. Halen Caribou Biosciences adlı firma CAR-T nin özel yapım olmayan ‘uygulanmaya hazır’ bir sürümü üzerinde çalışıyor, ilk klinik testlerde non-Hodgins lenfomalı altı hastada tek dozluk tedaviden sonra hiçbir kanser izine rastlanmadı!

1.5--CRISPR’in nadir rastlanan hastalıklara karşı kullanımı 6000 den fazla kalıtsal hastalık türü DNA’daki tek bir genin bozuk olmasından kaynaklanıyor. Bu hastalıkların tedavisi için CRISPR hatalı geni kesip yerine düzgününü koymak ya da sorunu yaratan genetik ‘harfleri’ değiştirmek  yolu ile kullanılıyor. Bu yöntemle oluşturulan orak hücreli anemi hastalığının ilk genetik tedavisinin bu yıl ABD’nin FDA’sından onay alması bekleniyor.

1.6--2028 yılında Çinli bilimci He Jiankui gen makasını insan embriyolarında gen değişiklikleri yapmak için kullandı. Yaptığı değişiklikler diğer nesillere de aktarılabileceğınden bilim dünyası ayağa kalktı. Jianqui de 3 yıl hapis cezası aldı. Bilim insanları ve tıp etiği uzmanlarının çoğunluğu gen düzenlemenin çaresiz hastalıkların tedavisinde kullanımını destekliyorlar ama gelecek nesillerin de genetiğini değiştirecek embriyo girişimlerine şiddetle karşılar, insan biyolojisini henüz yeterince bilmiyoruz, bu tür değişikliklerin nereye varacağını öngöremeyiz diyorlar.

2--CRISPR tedavilerinin yaygınlaşması önündeki iki önemli zorluk ise uygulama bedelinin çok yüksek olması ve gen düzenlemelerinin daha çok sayıda hücre ve organ türü üzerinde yapılabilmesi. Gerçekten de şimdiye kadar gerçekleştirilen CRISPR uygulamalarının çoğu insan kanı üzerinde oldu, çünkü genlerdeki değişiklikler vücut dışında gerçekleştirilebiliyordu. Ayrıca ulaşımı görece olarak kolay olan göz ile vücuttan atılacak hücrelerin toplandığı karaciğer de gen düzenlemesi uygulamaları için elverişli oldular.

3--Günümüzde ise, CRISPR, zararsız virüsler ya da minik yağ kürecikler aracılığı ile vücudun çeşitli bölge ve organlarına ulaştırılmakta. Ama büyük molekülleri bu minik ortamlara sığdırmak epey zor ve Huntington hastalığı gibi sinir hastalıklarının gen tedavisinin önünde bir engel.

4--CRISPR’in bugün bir hemofili hastasını iyileştirmek için yapılan tek doz uygulamasının bedeli 3.5 milyon dolar! FDA’nın geçen yıl onayladığı bu tedavi o hasta için adeta bir mucize, ama ya diğerleri ne olacak? Dünyada tek bir gen bozukluğunun yol açtığı hastalıklarla boğuşan 300 milyon insan var, çoğu da fakir ülkelerde. O nedenle gen tedavilerinin bedellerinin çok daha aşağıya inmesi şart. Tabii, ekonomik açıdan değerlendirilirken bu tedavilerin sadece tek bir doz gerektirdiği de göz önüne alınmalı.

5--Araştırıcılar, gelecekte bir gün, CRISPR ile bir-çok geni birden doğru ve güvenli biçimde düzenleyerek, yaygın ve karmaşık hastalıkların da iyileştirile- bileceğini düşünüyorlar. Bu konudaki bir yayında tek bir hücrenin genomunda 24.000 düzenleme yapıldığı ve bir milyon değişiklik yapılması için de çalışıldığı belirtiliyor.Bu yaklaşımla insanları tehlikeli virüslere karşı korumak ve Parkinson, Alzheimer gibi hastalıkarı tedavi etmek mümkün olabilecek. Aynı şekilde bazı mikropların ve bitkilerin genlerini karbon tutmalarını sağlamak için değiştirmek ve bu sayede küresel ısınmayı kontrol altına almak gibi.

Kaynak:HBT