Kıbrıs Sorununun Çözümünde Analitik Serim Süreci Yaklaşımı:
1--Kıbrıs sorununun karmaşık yapısı, birden fazla ve çelişen amaç içermesi, niteliksel ölçütleri olması bilinen niceliksel yöntemlerle çözümünü güçleştirmektedir.
2--Bu nedenlerle, sonlu sayıda seçeneğin olduğu çok ölçütlü problemlerin çözümünde kullanılan Analitik Serim Süreci (ASS), sözü edilen güçlükleri göz önünde bulundurabilmesi yönüyle seçilmiş ve kullanılmıştır.
3--KKTC için seçenek politikalar Fayda, Maliyet, Fırsat ve Risk (BOCR) ölçütlerine göre değerlendirilerek eniyi politika belirlenmiştir.
4--Analitik Serim Süreci sonlu sayıda seçeneği olan karar problemlerini, kararı etkileyen faktörleri ve seçenekleri hiyerarşik bir düzende ele alarak çözen ve Analitik Hiyerarşi Süreci olarak bilinen tekniğin genelleştirilmiş halidir.
5--Problemler her zaman hiyerarşik bir yapıyla ifade edilemezler. Problemde yer alan ölçütler ve seçenekler birbirleriyle karşılıklı etkileşim halinde olabilirler. Bu durumda, bileşenlerin ağırlıklarını (göreli önem vektörlerini) bulmak daha karmaşık bir sürecin analizini gerektirir. ASS bu tür problemlerde kullanılabilen bir tekniktir.
6--ASS uygulamalarında, birden fazla karar verici söz konusu olduğunda ikili karşılaştırma değerlerini birleştirmede ancak geometrik ortalama, tekniğin teorik temelleriyle tutarlı bir sonuç verebilmektedir
6.1--Örnek olarak ilk karar verici A seçeneğinin B'den 7 kat, ikinci karar verici ise 4 kat daha önemli olduğunu belirtmiş olsun. Her iki karar verici için B seçeneğinin Aya göre değerlendirmesi ise sırasıyla 1/7 ve 1/4' tür. Bu iki değerin geometrik ortalaması ise 1/27 dir. Geometrik ortalamanın bu özelliği ASS problemlerinde kullanılabilirliğini sağlamaktadır
7--ASS, özellikle sonlu sayıda seçeneğin bulunduğu problemlerde eniyi seçeneğin belirlenmesi için kullanılmaktadır. Ayrıca, diğer seçenekler için de birer göreli önem değeri elde edildiğinden bu değerler, bir bütçenin elde edilen ağırlıklar oranında seçeneklere dağıtılması gibi kararlar da kullanılabilir.
8--ASS tekniği, Amerika Ulusal Savunma Sistemine geçme veya geçmeme kararı, Çin'in ticari statüsü , İsrail-Filistin probleminde eniyi politikanın bulunması , Pazar payı tahmini, eniyi tesis yeri seçimi, Türkiye için en uygun enerji kaynağının belirlenmesi , eniyi tedarikçinin seçimi ve siparişlerin tahsisi gibi pek çok karar probleminde uygulama olanağı bulmuştur.
9--Karmaşık ASS problemlerinde, her seçeneğin doğurabileceği fayda ve zararlarla birlikte fırsat (gelecekte ortaya çıkması olası fayda) ve riskler (gelecekte ortaya çıkması olası zarar) de değerlendirilir. Böylece tüm seçenekler potansiyel artı ve eksileriyle birlikte değerlendirilmiş olurlar.
9.1--Bu noktada dikkat edilmesi gereken konu, bir problemde faydalar, zararlar, fırsatlar ve risklerin eşdeğer öneme sahip olmayabileceğidir.
9.2--Fayda, fırsat, maliyet ve riski önceliklendirme işlemine BOCR analizi denir. Bu işlem için, stratejik ölçüt denen, problemin ana ölçütlerinden farklı bir dizi ölçüt kullanılmaktadır.
9.3--ASS modeli kurularak kümeler ve ölçütler arasındaki ilişkiler tanımlandıktan sonra gerekli ikili karşılaştırmalar için uzman görüşlerine başvurulmuştur. Çeşitli üniversitelerin Endüstri Mühendisliği, Uluslararası İlişkiler ve Tarih Bölümü öğretim üyeleri, Türk Silahlı Kuvvetlerindeki üst düzey askeri personel ve bazı ulusal gazetelerin köşe yazarlarından oluşan 50 kişilik bir gruba, hazırlanan anketler gönderilmiştir. Yanıtlanan anketler içerisinden uygun olan 32'si değerlendirmeye alınmıştır. İkili karşılaştırmalar geometrik ortalama ile birleştirilerek hesaplamalarda kullanılmıştır.
9.4--Karma strateji vektöründeki katsayılar için duyarlılık analizleri yapılarak, bir politikada uzlaşma için tarafların verecekleri taviz miktarları belirlenebilir. Her iki tarafın taviz veremeyecekleri noktaların tespit edilmesi ve uluslararası garantilerle uzlaşmanın desteklenmesi çözümün kalıcılığı için önemlidir.
10--Stratejik ölçütlere göre BOCR öncelikleri:Bölge barışı,Refah,Silahsızlanma, Taraflar arası ilişkiler
11—Kıbrıs Sorunu İçin Mevcut Çözüm Önerileri:
1--I. 1980 BM Önerisi
1980 BM önerisi genel olarak aşağıdaki maddeleri içermektedir :
1--Devlet, iki toplumlu, iki coğrafyalı federal yapıda olacaktır.
2--Her toplumun yönetimi altındaki topraklar, ekonomiye katkısı ve toprak mülkiyeti ışığında görüşülebilir.
3--Federal hükümetin görev ve yetkileri, devletin birliğini ve iki toplumlu mahiyetini koruyacak şekilde olacaktır.
4--Ada, askerden arındırılacaktır.
5--Başka bir devletle birleşmeme garantisi verilecektir.
2--II. BM Genel Sekreteri Kofi Annan'ın Önerisi
1--Topraklarımız %34'den %28,5 oranına düşecektir.
2-60-70 bin civarında Türk göçmen olacaktır.
3--Sınır, askeri açıdan savunulması zor bir duruma gelecektir.
4-Türklere ayrılan bölgeye, Türk nüfusunun üçte biri kadar Rum yerleşecektir.
5-İki kesimlilik ortadan kalkacaktır.
6-KKTC, Birleşik Kıbrıs içerisinde eyalet sisteminde bir devlettir
7--Tek egemenlik ve uluslararası yasal kişilik olacaktır
8--Parça devletler içlerinde özgür olacaktır. Ancak
9--Adada güvenliği BM Barış Gücü sağlayacaktır.
10--Rumlar, Türk tarafında seçme ve seçilme hakkına sahip olacaktır.
11--Kıbrıs'ta Türk askeri varlığı sona erecektir.
12--Sonuç Ve Öneriler:
12.1--ASS modelinin çözümü sonrası en iyi politikanın KKTC için 1980 BM Planı olduğu görülmektedir.
12.2--Bu çalışma KKTC tarafı için ele alınmış olmakla birlikte, politikalar her iki tarafın da uygulayabileceği seçenekler arasından belirlenmiştir. Bunun nedeni, ileriki aşamalarda Rum kesimi için de benzer analiz yapıldığında elde edilen iki sonucun karşılaştırılabilirliğini sağlamaktır
12.3--Bu çalışma, tarafların bağımsız olarak karar verdikleri varsayımına dayanmaktadır. Oysa çatışma ortamlarında taraflar kendi amaçları yönünde ve karşı tarafın amaçlarına ters bir eniyileme çabası içerisindedirler. Bu nedenle tarafların kararları birbirinden bağımsız değildir. Ayrıca tarafların verdikleri karar sonucu kazanç ve kayıpları da farklı olmaktadı
12.4--Sonuçların uygulanabilirliğini arttırmak için, Türk ve Rum kesiminden uzmanların bir araya gelmesi ve objektif yargılarda bulunmaya gayret ederek problemi tüm yönleriyle ele alması gerekmektedir. Bununla birlikte sürece Türkiye, Yunanistan ve AB dâhil edilerek prob¬lem, 5 kişilik oyun şekline dönüştürülerek çözüm araştırılabilir.
12.5—Yorum:
Bilimsel olarak ortaya konulan bir çözüm her iki taraf için de en iyileme çözümü olabilir.Yani Kıbrısta türklerin aleyhine olacak bir çözüm ileride rumlara fayda yerine zarar getirebilir.
Buna karşın rumların duygusal açıdan kendilerini adanın tek hakimi olarak görmeleri herhalde akli yani bilimsel çözümlerin üstünü örtmüş durumda.Oysa rumların adadaki türkleri en iyi komşuları dostları olarak görmeleri herhalde öncelikle rumların çıkarına olacaktır.
Adada gerek türk düşmanı politikaların ve kilisenin propagandasına karşı olarak türkleri dostları olarak kabul edecek cesur rum politikacılara ihtiyaç var.Bununda herhalde zamanı geldi.Birçok uluslar arası anlaşmazlıkta tarafların duygusallığı bilimsel çözümün üstünü örtebilmektedir.Ayrıca taraflara AB vs tarafından dayatılarak yapılan ,bilimsel olmayan çözümler ise çözüme giden yolu yok edebilmektedir.
Bu nedenle AB vs üst birliklerin herşeyi çözme düşüncesinde uzak durmaları-çözüm için her tarafı en iyileme çözümlerine destek olmaları en uygun yol olacaktır.Ayrıca ASS tekniği ile Türkiye-AB ilişkileri ,Filistin-İsrail anlaşmazlıkları gibi konularda inceleme yapılabilmesi uygun olabilir.
Kaynakça:
1--Endüstri Mühendisliği Dergisi Cilt:16-Sayı : 4-Sayfa: (2-13)--Kıbrıs Sorunu Çözüm Önerilerini Değerlendirmede Analitik Serim Süreci Yaklaşımı--Özden ÜSTÜN, Müjgan SAĞIR ÖZDEMİR, Ezgi AKTAR DEMİRTAŞ Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Endüstri Mühendisliği Bölümü