Hidroelektrik
Santrallerin Nehir Ekolojisi Üzerinde Oluşturduğu Etkiler
1-- Hidroelektrik santraller ile elektrik üretimi,
dünyada toplam elektrik üretiminin yaklaşık % 23 ünü sağlamaktadır.
2-- Türkiye, Avrupa’da Norveç’ten sonra en fazla
yıllık hidroelektrik enerji üretim potansiyeline sahip ikinci ülke sıfatını
taşımaktadır. Bu potansiyel, Avrupa ülkelerinin toplam hidroelektrik
potansiyelinin %16.5’i mertebesindedir.
3— Türkiyede , GAP içinde yapılan barajlar
Türkiye’nin elektrik enerjisinin %40’nı karşılamaktadır. Çoruh nehri üzerinde
yapımı planlanan barajlar da Türkiye’nin elektrik gereksiniminin %13’nü
karşılayabilecek kapasitededir.
4—Günümüzde dünyadaki enerji üretimi daha çok fosil
yakıtlı termik santraller, hidroelektrik ve nükleer enerji santrallerinden
karşılanmaktadır.Hidroelektrik enerji üretimi ise diğerlerinden ucuza mal
olmaktadır.
5--
Barajların Nehirler Üzerindeki Etkileri:
5.1-- Üretime geçen bir hidroelektrik santralın su
toplama kısmı (baraj gölü), çevresel etki yaratmakta olup, Baraj gölünün yüzey
alanı itibariyle nehre göre daha geniş olması ve buharlaşmanın artmasından
dolayı iklimsel etkiler oluşturabilmekte.
5.2—Bu şekilde baraj çevresinde havadaki nem oranı
artmakta ve hava hareketleri değişmekte sıcaklık, yağış, rüzgar olayları
farklılaşmaktadır. Bu duruma bağlı olarak yöredeki doğa bitki örtüsü tarım
bitkileri sucul karasal hayvan varlığı ani bir değişim içine girmekte olup ancak
uyum sağlayabilen türler yaşamlarını devam ettirebilmektedirler
5.3—Barjlarda , Hidroelektrik santrallerin (HES)
türbinleri sudaki oksijen seviyesini düşürmektedir.Baraj gölündeki oksijen
bakımından fakir dip suların enerji üretimi için kullanılması sonuç olarak
mansap suyundaki çözünmüş oksijen seviyelerini düşürerek etkiliyebilmektedir.
5.3.1--Bunun tersine, baraj savakları suyun havalanmasını sağlayarak baraj mansabında aşırı çözünmüş oksijen doygunluğuna sebep olmaktadır.
5.3.2—Öte yandan Yüksekten düşen sular nedeniyle
hava azotunun aşırı doygunluk düzeyinde çözülmesi de balıklar için öldürücü
olmaktadır.
5.4—Bir başka konu olarak Barajlar balıkların göç
yollarını tıkayarak nehirlerdeki biyolojik hayatı etkilemektedir.Balıklar su
alma yapılarından girerek türbinlerden geçerken büyük hasar görmekte (%25) olup
buna bağlı olarak nehirdeki balık
miktarı büyük oranda değişebilmektedir.
5.4.1--Sonuç olarak akış halinde barajda elektrik
üretiminde küçük oynamalara sebep olacak biçimde balık geçitlerinin kurulması
balıkların hakkıdır.Devler sadece insanların hakkını koruyacak kuralları
geliştirmez aynı zamanda insanın içinde yaşadığı doğa içinde koruyucu kurallar
belirler.
5.4.1—Balıkların barajda türbinden geçerken hasar
uğramaması için su alma yapılarının etrafı tel örgüler veya ızgaralarla
örtülmektedir .Bu önlemler yük kayıplarını artırarak debide önemli düşüşe sebep
olmaktadır. Son zamanlarda türbinlere balıkların geçebileceği şekilde ayrı bir
kanal oluşturacak şekilde bazı yapısal özellikler kazandırılarakbalıkların
hasar görmelerinin azaltılmasına çalışılmaktadır.
5.4.2—Diğer bir çözümde ABD’de balık göç sürelerinde
santrallerin çalışmalarının askıya alınması da uygulanan yöntemler arasındadır.
5.4.3—Balıkları balık geçitlerine çeken-türbin su
alma ağzından uzak tutan su altı ses çözümleride uygulanabilir.
5.5—Barajlarla ilgili olarak Türkiye’deki doğal
değeri yüksek 305 alanda yapımı planlanan 561 baraj arasındaki ilişki
araştırılmış ve her iki doğal değeri yüksek alanın yaklaşık birinin (305 alanın
148’i) planlanan baraj inşaatlarından olumsuz etkileneceği bildirilmiştir.
5.5.1—Doğrudan etkilenecek alanların 185 bin
hektarının tümüyle baraj suları altında kalması bekleniyor. Baraj
inşaatlarından olumsuz yönde etkilenecek doğal alanlar en çok Akdeniz, Doğu Anadolu ve Marmara
bölgelerinde yer alıyor
5.6—Barajlarda balık kaybı ile ilgili olarak
aşağıdaki örnek önemli.
5.6.1--Dünyada kırmızı listede bulunan ve yok olma
tehlikesi içinde olan Mersin balığının, yumurtlama göçlerinin Türkiye’de baraj ve
setlerle engellendiği bildirilmekte.
5.6.1-- Türlerine bağlı olarak Mersin
balıkları,yumurtalarını nehir ağızlarından 200–250 kilometre içerilere girerek
bırakıyorlar. Denizden nehir içlerine giriyorlar.Mersin balıklarının göçü
Örneğin Sakarya’da Geyve boğazından Eskişehir’e kadar nehir boyunca olan
göç,nehir üzerine yapılan setler yüzünden önlenmiştir.
5.6.2—Aynı zamanda Yeşilırmak ve Kızılırmak’ta bu
olay çok belirgindir.Yeşilırmak’ta 40 kilometre içeride ve bundan sonrada bir
60 kilometre sonra tekrar bir baraj daha vardır. Kızılırmak’ta da göç yolunu
kesen setler vardır.
5.6.3--Zamanında bu barajlar yapılırken ekonomik
değeri olan Mersin balıklarının yumurtlama yataklarına gidebilmeleri için
kanallar veya balık geçitleri bırakılmaları gerekiyordu.Zaman içinde Yumurtlama
için balıklar nehir içlerine gidemeyince buraları terk ettiler.
5.6.4—Mersin balıklarının popülasyonun azalmasında
aynı zamanda kirlilik ve aşırı avcılıkta önemli etken oldu. Barajlarda
genellikle küçük balıklar için geçiş kanallarının bırakılığı, 80 ve 100 kiloluk
anaç Mersin balıkları için daha büyük geçiş yolları yapılması gerektiğini
bildirilmektedir.
5.6.5—Barajların inşasında başlangıç aşamasında
yapılacak basit uygulamaların balık türlerinin neslini sürdürebilmesi açısından
çok önemli olmaktadır.
5.6.6--Mersin balıkları çok büyük balıklar olup
yetişkinleri 80 ila 100 kilo kadar olabilmektedirler. Bunlara çok büyük geçiş
yolları yapılması gerekir. Baraj ve setlerin olmamasının veya yetersiz
önlemlerin sadece Mersin balıklarını değil,Alabalık türlerinin de yok olmasına
etken olduğu bildirilmektedir.
5.6.7—Balık geçitleri yapılırken Memba tarafına
yapılan balık geçitleri, mansap tarafına yapılanlardan daha fazla problemler
içermektedir.Bunun sebebi, memba tarafındaki akımın çok düşük olması nedeniyle
balıkların geçidi bulmalarının güçleşmesi ve balık geçidindeki su hızının
ayarlanmasındaki zorluklardır.
5.6.8--Bu nedenle geçidin batıklığının ve şeklinin,
ve yerinin çok iyi ayarlanması gerekmektedir.Barjlarda ekonomik olacak şekilde
balık geçitlerinin yapılması önemli.
Bir fiyat karşılaştırması için 135 m yüksekliğindeki
Ilısu barajının en az 43 milyon dolara çıkacağı ve ortalama 25 m yükseklikteki
bir balık geçidinin ise ~ 4 milyon dolar olacağı örnek olarak verilebilir.
6—Öneriler:
6.1—Nehir tipi santrallerde santrali işleten firma
tarafından can suyunun bırakılma düzeni çevre dernekleri ve yurttaşlarca
bakanlığın ilgili hattına gerektiğinde tlf edilerek kontrol
edilebilmektedir.Zira minimum can suyu nehir ekolojisinin cam damarıdır.Mutlak
surette sağlanması gerekir.
6.2—Belli gücün altında kurulacak santrallerde baraj
kurulmadan nehir yüzeyinde veya yüzey altında yüzer çok sayıda türbin
kullanılarak enerji üretilebilir.Bu şekilde baraj gölü kurulmasına bağlı tüm
problemler kökten oluşmaz.Bu türbinleri temsan üretebilir.
6.3—Barajlarda ithalata gidecek dövizi önlemenin ve
baraj tetknolojini yerlileştirmenin yolu yeni yapılacak barajlarda ve
revizyonlarda % 50 yerli malı kullanma şartı getirilebilir.
6.4—Bakanlık bütün barajlarda Balık geçitleri için
eylem planı hazırlayabilir ve uygulayabilir.
Kaynak:TMH - Türkiye Mühendislik Haberleri / Sayı:
452 - 2008/6--Barajların Ve Hidroelektrik Santrallerin Nehir Ekolojisi Üzerinde
Oluşturduğu Etkiler Mehmet BERKÜN, Egemen ARAS, Tuğçe KOÇ