Elektrik Üretim-Dağıtımında Verimlilik-Öneriler:
1—Türkiye de sadece enerji yapılanmasında üst kurum olarak Bakanlığa bağlı hem arge hemde tüm idari düzenlemelerin kararların alındığı istatistiki çalışmaların yapıldığı bir kamu kurumu enerji enstitüsü yapılanması içinde oluşturulabilir. Çalışanların akademik kadrolu olduğu bu yapıyla:
1.1--Talep tahmin çalışmaları ve enerji kaynakları bir arada değerlendirilerek yeni bir yatırım programı oluşturulmalı.
1.2--Enerji ile ilgili kafa karıştıran açıklama ve bilgilere son vermek amacıyla 3 aylık istatistikler ve raporlar tek merkezden yayınlanmalı.
2--İletim ve dağıtım hatları ile yenilenebilir santraller arasında uyum sağlanmalı.
2.1--2004 itibarı ile ülke genelinde;
Og/Og Trafo Kayıpları………..% 0,36
Og/Ag Trafo Kayıpları………..% 1,6
Og Enh Kayıpları……………...% 2,48
Ag Dağıtım Hat Kayıpları ……% 5,14
Ölçü Sistemleri Kayıpları………% 0,36
Toplam………………………… % 9,94 teknik kayıp olduğu hesaplanmıştır.
Teknik kayıplar arasında en önemli kayıp miktarı AG’li hatlarda oluşmaktadır.
2.2—Teknik kayıpları azaltmak için:
1--Transformatör güçleri küçültülüp, adet olarak çoğaltılması halinde çok uzun tesis edilmiş AG hatları önemli ölçüde kısalacaktır.
2--AG’de özellikle kırsal sahada mesafelerin uzun olması durumunda akım taşıma kapasitesi daha yüksek iletkenler kullanılmalıdır.
3--Dağıtım şebekelerinin alıcıları dengesiz yük yapısında olduğundan özellikle OG/AG Transformatör ve AG hatların dengeli yüklenmesine özen gösterilmelidir.
4--Havai hatlarda zorunlu olmadıkça ek yapılmamalı, yapılanlar usulüne uygun yapılmalıdır.
5--AG hat branşmanlarında köprüleme iletkenlerinin bağlantı biçimine ve iletken kesitine itina edilmelidir.
6--AG şebekelerde yapılan ekler mutlak surette standartlara uygun yapılmalıdır.
7--AG direklerde kullanılan izolatörlerin montajına, iletken bağlantılarına dikkat edilmeli, hatlara temas ederek toprak kaçağı oluşturacak oluşumlar engellenmelidir.
7.1--OG Dağıtım trafolarında puant gücün, ihtiyacın çok üzerinde bir kurulu güce sahip olması durumunda, ihtiyaç fazlası kurulu güçten oluşan gereksiz bir teknik kayıp söz konusudur. İşletme ve Bakımı TEDAŞ’a ait OG/AG Transformatörlerin Puant güce göre kapasite kullanım oranı % 65’lere çıkarılmalıdır. Bunun için ciddi bir mühendislik çalışması yapılarak düşük kapasite ile çalışan ancak kurulu güçleri yüksek olan transformatörler uygun güçlü transformatörler ile değiştirilmelidir.
7.2--Dağıtım sistemimizde oranı düşükte olsa, 33 kV ile 0,4 kV arasındaki gerilimler iptal edilmelidir. Ülke genelinde orta gerilimde tek bir gerilim benimsenmesi halinde diğer hatlar ın 33 kV’lık hatlara dönüştürülmesi gerekmektedir. Bilindiği üzere gerilim seviyeleri yükseldikçe hat kayıpları da azalmaktadır.
7.2.1--Bu nedenle, şebekelerin plan ve proje aşamasında bir dağıtım trafosuna bağlı çok sayıda direğe
sahip uzun hatların ilk yatırım sırasında ucuz olduğu ilkesinden vazgeçilerek yerine en yakın trafodan beslenen kısa hatlar tercih edilmelidir.
7.3--Orta ve alçak gerilim hatlarının uzunluğu taşınan enerji başına çok yüksek olmakta, bu da enerji kayıplarının yüksek oluşmasına neden olmaktadır.
8--2007 yılı verilerine göre TEDAŞ’ın sattığı enerji 125,2 Milyar olup teknik kayıp ve ticari kayıp toplamı 21,9 milyar kWh tutmaktadır.
8.1--Bu değerin yarısının teknik kayıp olduğu düşünüldüğünde ticari kayıp miktarı 2007 yılı için 10 Milyar kWh civarındadır.
8.2--EÜAŞ’a ait linyit santrallerinin üretiminin 2005’te 15 milyar kWh ve doğal gaz santrallarının 8.5 milyar kWh olduğu düşünülürse devletin üretiminin önemli bir bölümü kaybolmakta ve boşu boşuna bir kaynak israfına ve çevre kirliliğine yol açılmaktadır.
8.3--Örneğin kayıp miktarı en yüksek il olan Urfa’daki kayıp kaçak miktarı o bölgede üretim yapan Atatürk Barajının ürettiği enerjinin % 30’una eşdeğerdir.
3--Ülkemiz elektrik kayıp-kaçak oranı bakımından OECD ülkeleri içinde %14,4 oranla birinci sıradadır. Bazı bölgelerimizde bu oran %70’lere dayanmıştır.
Bu kayıplar teknik kayıp ve kaçak olarak sınıfandırılmaktadır
3.1--2008 rakamlarına göre İletim Hattı kayıpları 3.4 TWh Dağıtım Hattı kayıpları ise 19.8 TWh’dır. Bu kayıpların yarı yarıya düşürülmesi durumunda 1.7 milyar TL yıl kazanç sağlanabilir.
3.1.1-- Hesaplara göre %5 civarında bir iyileştirme 10 milyar kWh elektrik tasarrufu demektir. Uzmanlara göre kaçak petrolün de en az 1 milyar USD vergi kaybına neden olduğu düşünülürse iletim ve dağıtımda optimizasyonun önemli bir iş olarak karşımızda durduğu bir gerçektir.
3.2—Elektrik iletim ve dağıtım şirketlerine iletim ve dağıtım için akıllı ve on line kontrol edilebilir şebeke yatırımı yapmaları için zorunluluk ve teşvik getirilmeli.
3.3-- bu sürece katılan özel sektör şirketlerinden tüketicilerin maliyetlerini düşürecek iş planları ve verimlilik hesapları, hedefleri istenmelidir. Örneğin 3 milyon abone olan İsveç’te 100’den fazla elektrik dağıtım şirketi vardır. Herkesin kazanacağı bir serbestleşme yapamaz isek yükü tüketiciler taşımak zorunda kalacaktır.
4-- TEDAŞ 2000-2009 arasında 5 Milyar 777 Milyon TL yatırım yapmıştır. Öte yandan enerji sektörünün içine daha fazla bilişim girmektedir. 12 Avrupa ülkesinin insiyatifyle kurulan SmartGrids platformu 2020 yılına kadar geçiş sürecini tamamlamayı öngörmektedir.
4.1-- Enerji otobanları, enerji interneti gibi yeni kavramların, akıllı sayaçlar, tasarruf yazılımları ve akıllı ev sistemleri gibi yeni nesil tüketici ürünlerin yeni piyasalar oluşturacağı, piyasaları dönüştüreceği günler uzak değildir.
4.1.1--Türkiye olarak mevcut şebekemizi ve işe bakışımızı yeni yaklaşımlar doğrultusunda dönüştürecek iş planının bütüncül olarak hazırlanması ve detaylandırılmasına ihtiyacımız vardır.
4.1.2--Bu iş için teknik üniversiteler proje yüklenicisi olarak bakanlık ile protokol yapabilir.
4.2-- Teknik kayıpların ayrıntılı analiz edilmesi, ölçülmesi, iyileştirilmesi ve uzaktan düzenli izlenerek, koruyucu bakım hizmetlerinin sürdürülmesi için teknolojiden yararlanmak durumundayız.
4.2.1--Şebeke verimliliğini 5 yıl içinde tedrici olarak her yıl %1 iyileştirmek için kullanmamız gereken yöntemleri, yapmamız gereken yatırımı ve bu yatırım için gereken finansal kaynağı detaylı planlayarak işe başlayabiliriz.
5-- Enerji hatlarının, ekipmanlarının ve trafo merkezlerinin verimliliğinin analiz edilebilmesi için standartlara ve akredite test kurumlarına ihtiyaç vardır.
5.1--Örneğin yüksek gerilim hatlarını test edebilecek akredite test kurumu henüz ülkemizde yoktur.
6—Kompanzasyon kurulumunda limit zorunluluk aşağı çekilebilir ve sınırları genişletilebilir.Belediye yönetmelikleri ile belli kw kurulum gücünün üstü olan limit aşağı çekilebilir.
7--Mevcut akreditasyon kurumu taleplere cevap verememekte, testler için verilen bekleme süreleri faaliyetin verimliliğini ortadan kaldırmakta ve caydırıcı rol oynamaktadır.Akredite Laboratuvarların geliştirilmesi kalite için şattır.
7.1--Kamuya ait elektrik dağıtım şirketleri kamu ihale teamülleri doğrultusunda genellikle en ucuz fiyatlı ürünleri tercih etmektedirler. Bu satın almalarda test ve kalite kontrol sürecinin hızlı ve doğru çalışması gereklidir.
7.2--Bakanlık akredite laboratuar kurumu için mekanizmaları ve proje yüklenicisi üniversiteleri belirleyebilir.
7.3--Yüksek gerilimde doğru bilgi ve test işlemleri için akredite laboratuvarlar kurulmalı.
7.4.-- Akredite test laboratuvarlarının sayısı arttırılmalı ve piyasa koşullarına uygun çalışmaları sağlanmalı.
7.5--Avrupa Smart Grid ağı içinde yer alarak Smart Grid deneyiminin elde edilmesi hızlandırılmalı.
8—Elektrikte kayıp kaçakta sadece teknolojik ve polisiye tedbirler kaçakla mücadelede yeterli olamayacaktır.
8.1--Köyden kente göç ve yoksulluk bu bölgelerimizde kaçak sorununu derinleştirmektedir.
8.2--Yeşil Kart sahibi aileler enerji yardımı alabilir ve gerçek ihtiyaç sahipleri ile haksız yollarla elektrik elde edenler ayrılabilir. Bu uygulama kamusal bir yardım olarak tüm Türkiye’ye yaygınlaştırılabilir.
9—Öneri:Ulusal iletim sistemimizde şu an itibari ile toplam 597 trafo merkezi 1297 adet transformatör bulunmaktadır. Bu transformatörler iletim sistemimizin en önemli teçhizatı olup bunların soğutma yağları monitöring cihazları ile yapılan gaz analizi ile gaz bileşenlerindeki değişmeler merkezden izlenebilecek ve bu yolla elektrik enerjisinin iletim sistemi açısından sürekliliği için önemli bir avantaj sağlamış olacaktır.”-Kemal Yıldır / TEİAŞ
18.1-- Ekipman arızalarının önlenmesi için önleyici bakım uygulanmalı.Önleyici bakımla ilgili yapılacak işler-sistem mantığı ve şartnameler oluşturulabilir.
18.1.1--“Smartgrid, dağıtım ile müşteri arasında bir diyalog sağlıyor. Pik saatleri dengelemek “smart grid” ve bilinçli tüketici ile destekleyebilirsek onlarca yeni enerji santrali kurmamıza gerek kalmaz.”-Haşim Keklik / TEDAŞ
18.2--“Mevcut şebekede yüzbinden fazla trafo var. Bunların büyük bölümünde kalite sorunu olduğu herkesin bildiği bir gerçek.”-Hikmet Özer / ABB-Mevcut trafolar üst seviyeye nasıl getirlir.
18.3--“Kamu İhale Kanunu-KİK; ucuz fiyat mı? kaliteli mal ve hizmet mi? ikilemi oluşturuyor. Bürokrat; ucuz fiyat demek zorunda kalıyor ve sorunlar artıyor.”Erol Ünal / BEDAŞ-KİK de ucuz fiyat yerine optimum fiyat kavramı oluşturulmalı-belli kalitenin altında olan mal ve hizmet satın alınmamalı.
18.4--“Bilimsel verilere göre %5 gerilim dengesizliği %50 ısınma artışına, %25 güç azalmasına, 3 fazlı motorlarda %35 enerji kaybına neden olur.”-Bahri Alatlı / Eten-Sesli
18.5--“Tüketicinin kullanmış olduğu cihazların kalitesi ve malzeme seçiminde kalite sorunları kayıpları yükseltiyor.
18.5.1-- Cihaz üretim izinleri uluslararası kalite standartlarına göre denetlenmeli.”-Abdullah Atalay / Boğaziçi Elektrik
18.6-- Gelişmiş ülkelerde uygulanmakta olan ve ülkemizde de özellikle büyükşehir belediyelerinin kullanmaya başladığı coğrafik bilgilendirme sistemi (GIS) vasıtasıyla hane veya bina bazında doğalgaz ve elektrik tüketimlerinin izlenmesi ve kWh/m2 gibi göstergelerin elde edilerek, mahalle ve yerleşim yerleri ölçeğinde renkli enerji performans haritalarının oluşturulması mümkündür.
18.6.1--Bu haritalar, bina rehabilitasyon alanlarının seçiliminde öncelikli yerlerin belirlenmesi ve hane sahiplerinin teşvik edilmesi açısından somut veriler olmaktadır.
6.1—Elektrik Kalitesi:
1—Teknik Bilgi:
1.1—Elektrik tesisatında Harmonikler başlıca bilgisayar sistemlerine, sayaçlara zarar vermekte en önemlisi de daha fazla elektrik tüketilmesine sebep olmaktadır.
1.2--Diğer önemli bir konu da elektrik enerjisinin aktif olarak kullanılacak elektrik enerji biriminin düşmesidir.
1.3--% 5 Gerilim Dengesizliği
Isınma Artışı………………………..% 50
Güç Azalması………………………% 25
3 Fazlı Motorlarda Enerji Kaybı……% 35
1.4—
%4 gerilim dengesizliği………….. %25,
% 3 gerilim dengesizliği………….. %15, enerji kaybına sebep olur.
1.5--Motorun nominal ısısının
10 C artması, yalıtım ömrünün……….. %50 azalmasına sebep olur.
200 C ısı artışı, yalıtım ömrünü………. %75 azaltır.
2--Enerji şebekelerinin ve araçlarının monitörize edilmesi çalışmalarına hız verilmeli.Elektrik dağıtım ihalesinde ihaleye bu monitorizasyon şartı konabilir. Mevcut dağıtım şirketlerine Teknik kayıpları önlemek için sistemi dengeleme ve kompanzasyonla ilgili sorunlar için ne zaman nasıl çözüm üreteceğine dair taahhüt alınmalı ve taahhüt takip edilebilmeli.
Kaynak:
1--Türkiye Enerji ve Enerji Verimliliği Çalışmaları Raporu-“Yeşil Ekonomiye Geçiş”-Ağustos – 2010-TEVEM - ENVER Enerji Verimliliği Derneği- Haziran 2010
2-- Dünyada Ve Türkiye’de Enerji Verimliliği-Oda Raporu-Tmmob Makina Mühendisleri Odası-Nisan 2008